Porządkowanie w szeregi czasowe danych dotyczących stóp procentowych na rynku otwartym lub stóp dyskontowych banków centralnych jest jałowe. Nie da się porównać danych, które uwzględnia się w takich szeregach czasowych. Ta sama stopa dyskontowa banku centralnego oznacza co innego w różnych okresach. Instytucjonalne uwarunkowania wpływające na działania poszczególnych banków centralnych oraz zorganizowanych krajowych rynków kredytowych są tak odmienne, że porównywanie nominalnych stóp procentowych w różnych krajach bez należytego uwzględnienia tych odmienności prowadzi do błędnych wniosków. Wiemy a priori, że w pozostałych warunkach niezmienionych kredytodawcy wolą wysokie stopy procentowe, a kredytobiorcy niskie. Jednak owe pozostałe warunki nigdy nie są niezmienne. Na rynku panuje tendencja do ujednolicenia stóp procentowych brutto w wypadku tych kredytów, które zawierają takie same czynniki określające wysokość składnika związanego z przedsiębiorczością i ażio cenowe. Wiedza ta stanowi intelektualne narzędzie interpretacji faktów dotyczących historii stóp procentowych. Bez tej wiedzy olbrzymi materiał historyczny i statystyczny, którym dysponujemy, byłby jedynie zbiorowiskiem bezużytecznych liczb.
Empiryści próbują uzasadniać ustalanie szeregów czasowych cen określonych towarów pierwszej potrzeby tym, że dane na temat tych cen odnoszą się do tego samego fizycznego obiektu. Jest to jednak pozorne uzasadnienie, ponieważ w istocie ceny nie są związane z niezmiennymi cechami rzeczy, lecz wiążą się ze zmiennymi ocenami wartości, którą przypisują im działający ludzie. W analizie stóp procentowych nie można się powoływać nawet na ten słaby argument. W rzeczywistości stóp procentowych brutto nie łączy ze sobą nic oprócz tego, o czym mówi teoria katalaktyczna. Są to zjawiska złożone i nie mogą stanowić podstawy do budowania empirycznej czy aposteriorycznej teorii procentu. Nie mogą ani zweryfikować, ani sfalsyfikować tego, co ekonomia mówi o tych zagadnieniach. Mogą stanowić nieocenione dane źródłowe historii gospodarczej, o ile podda się je rzetelnej analizie ekonomicznej, jednak do teorii ekonomii nic nie wnoszą.
Przyjęło się stosować podział rynku kredytowego na rynek pożyczek krótkoterminowych (rynek pieniężny) i rynek pożyczek długoterminowych (rynek kapitałowy). Bardziej dogłębna analiza musi pójść jeszcze dalej w klasyfikacji kredytów w zależności od czasu określonego w umowie. Ponadto kredyty różnią się pod względem prawnym, gdyż warunki umowy mogą nadawać różne uprawnienia kredytodawcy. Krótko mówiąc, rynek kredytów nie jest homogeniczny. Jednak najbardziej widoczne różnice są pochodną składnika związanego z przedsiębiorczością, zawartego w stopach procentowych brutto. Od tego zależy ocena, czy kredyt opiera się na zaufaniu.
Związek między różnymi sektorami rynku kredytów a stopami procentowymi brutto, jakie obowiązują w tych sektorach, wynika z naturalnej tendencji stóp netto, zawartych w owych stopach brutto, do osiągnięcia końcowego stanu procentu pierwotnego. Jeśli chodzi o tę tendencję, to teoria katalaktyczna może traktować rynkową stopę procentową tak, jakby była zjawiskiem o charakterze jednolitym, abstrahując od składnika związanego z przedsiębiorczością, który jest zawsze zawarty w stopach brutto, oraz od ażio cenowego, które nie zawsze się w nich zawiera.
Ceny wszystkich towarów i usług dążą w każdym momencie do stanu końcowego. Gdyby osiągano kiedykolwiek ów stan końcowy, to uwidaczniałby się w nim stosunek między cenami dóbr teraźniejszych i przyszłych, a więc końcowy stan procentu pierwotnego. Jednakowoż zmieniająca się gospodarka nigdy nie osiąga wyimaginowanego stanu końcowego. Wciąż następują w niej kolejne zmiany, powodując zmiany cen i wyznaczając nowe stany końcowe, którym może odpowiadać nowa pierwotna stopa procentowa. Stopa procentu pierwotnego jest równie niestała jak ceny i płace.
Ci, którzy postępują przezornie, dostosowując sposób wykorzystania czynników produkcji do zmian danych – to znaczy przedsiębiorcy i organizatorzy – opierają się w swoich kalkulacjach na cenach, płacach i stopach procentowych określonych na rynku. Dostrzegają różnice między bieżącymi cenami komplementarnych czynników produkcji a oczekiwanymi cenami produktów pomniejszonymi o rynkową stopę procentową i dzięki temu osiągają zysk. Funkcja stopy procentowej w kalkulacjach przedsiębiorcy jest oczywista. Wysokość stopy procentowej wskazuje, jak dalece można wycofać czynniki produkcji z zastosowań służących zaspokojeniu potrzeb w bliższej przyszłości, by przeznaczyć je na zaspokojenie potrzeb w odleglejszych okresach. Wskazuje też, jaki okres produkcji odpowiada w każdym konkretnym przypadku różnicy między współczynnikiem oceny dóbr teraźniejszych a takim współczynnikiem odnoszącym się do dóbr przyszłych. Powoduje, że przedsiębiorcy powstrzymują się od rozpoczęcia realizacji planów, których wykonanie nie odpowiadałoby ograniczonej ilości dóbr kapitałowych, które zapewniają oszczędności wszystkich ludzi.
Siła napędowa pieniądza przejawia się w szczególności właśnie w tym, że wywiera on wpływ na tę zasadniczą funkcję stopy procentowej. Zmiany siły nabywczej spowodowane czynnikami pieniężnymi mogą w określonych warunkach wpływać na rynek kredytów wcześniej niż na ceny towarów i usług. Wzrost lub spadek podaży pieniądza (w szerszym sensie) zwiększa lub zmniejsza podaż pieniądza oferowanego na rynku kredytów, a tym samym obniża lub podwyższa rynkową stopę procentową brutto, mimo że stopa procentu pierwotnego nie uległa zmianie. Jeśli dojdzie do takiej sytuacji, to wysokość stopy rynkowej różni się od tej, która wynikałaby ze stanu procentu pierwotnego i podaży dostępnych dóbr kapitałowych. Wtedy rynkowa stopa procentowa nie stanowi wskazówki w podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorców, lecz utrudnia im kalkulację i odwodzi ich od podejmowania tych działań produkcyjnych, które służyłyby najlepszemu zaspokojeniu najpilniejszych potrzeb konsumentów.
Trzeba też pamiętać o innym istotnym czynniku. Jeżeli w pozostałych warunkach niezmienionych podaż pieniądza (w szerszym sensie) zwiększa się lub maleje, wywołując ogólną tendencję do wzrostu lub spadku cen, to musi się pojawić dodatnie lub ujemne ażio cenowe, co wpłynie na wysokość rynkowej stopy procentowej brutto. Jeśli jednak takie zmiany w relacji cenowej dotyczą najpierw rynku kredytów, to doprowadzą do odwrotnych zmian w konfiguracji rynkowych stóp procentowych brutto. Aby nastąpiło dostosowanie rynkowych stóp procentowych do zmian w relacji cenowej, konieczne jest pojawienie się dodatniego lub ujemnego ażio cenowego, podczas gdy w rzeczywistości stopy procentowe brutto spadają lub rosną. Jest to druga przyczyna tego, że ażio cenowe nie jest w stanie wyeliminować całkowicie skutków zmian w treści umów dotyczących odroczonych płatności, wynikających ze zmian relacji pieniężnej spowodowanych czynnikami pieniężnymi. Działanie ażio jest zbyt opóźnione w stosunku do zmian siły nabywczej, co właśnie wykazaliśmy. Jak widać, w określonych warunkach przeciwstawne siły ujawniają się na rynku wcześniej niż odpowiednie ażio cenowe.
Ludwig von Mises
tłum. Witold Falkowski
Powyższy tekst stanowi fragment książki Ludwiga von Misesa „Ludzkie działanie”, której pierwsze polskie wydanie ukazało się na naszym rynku w 2007 roku. Publikujemy go dzięki uprzejmości p. Witolda Falkowskiego, autora przekładu do polskiego wydania książki
